Khi nghĩ về hòn đảo này cũng như về đất nước Indonesia, tôi vẫn bị những kỷ niệm cũ ám ảnh - cảm giác bùn dính dưới bàn chân trần khi lang thang qua những ruộng lúa; hình ảnh ánh sáng ban ngày biến mất dần sau những ngọn núi lửa, vị giáo sỹ đến chơi nhà buổi tối và mùi gỗ cháy; cảnh mua bán hoa quả ngay bên lề đường; âm điệu mạnh mẽ của dàn đồng ca gamelan[242]; khuôn mặt các nhạc công bừng sáng trong ánh lửa.Thái độ thoải mái của Clinton trước những thính giả da đen và tình cảm yêu mến gần như là nhẹ dạ họ dành cho ông cho thấy đã có hòa giải, có sự tha thứ và phần nào vết thương cũ đã được chữa lành.Ở đó có đồ ăn, mọi người nói chuyện chút ít, rồi Robert nhận thấy trong khoảng năm mươi người có mặt trong phòng, không ai là người da đen.Nhưng dù sao đi nữa, kết hợp tăng trưởng kinh tế, đầu tư của chính phủ vào những chương trình quy mô lớn để khuyến khích cải thiện vị trí xã hội và một cam kết đơn giản là tăng hiệu lực của nguyên tắc không phân biệt đối xử, chỉ nhưng điều đó là đủ để kéo đa số người da đen và người Latin theo được dòng chảy phát triển kinh tế xã hội chỉ trong vòng một thế hệ.Tôi đã nói chuyện với những người Do Thái đã mất cha mẹ trong vụ tàn sát dân Do Thái thời Hitler và mất anh em trong những vụ đánh bom tự sát; tôi đã nghe người Palestine nói về sự xúc phạm họ phải chịu ở mỗi trạm kiểm soát cũng như hồi ức của họ về vùng đất đã mất.Và cùng với các đồng nhiệm cánh tả những nhân vật hàng đầu mới trong cánh hữu cũng coi chính trị như một cuộc đấu, không chỉ là giữa các quan điểm chính trị mà còn là giữa cái thiện và cái ác.Chúng ta cần luôn tự nhắc mình về thành tựu này.Cuối chuyến thăm, Larry dẫn tôi vào một căn phòng, trong đó có một màn hình phẳng rất lớn với hình ảnh ba chiều của trái đất đang quay.Tôi sợ rằng Indonesia đã trở thành một nơi xa lạ.Mấy món ăn mang về nhà không còn ngon lành, sự tĩnh lặng làm tôi khó chịu.

Xem thêm Thu gọn